Joanna Kulmowa

W trakcie studiów pracowała jako asystentka reżysera w Teatrze Współczesnym i w Teatrze Narodowym w Warszawie. Po uzyskaniu absolutorium w 1955 roku podjęła pracę redaktora działu teatralnego w „Naszej Księgarni”. Jako reżyser debiutowała w Teatrze Ziemi Łódzkiej. W latach 1955-61 reżyserowała w teatrach Koszalina, Poznania, Gdańska. W Teatrze Wybrzeże pełniła funkcję kierownika literackiego. Jako reżyser współpracowała także z Telewizją Polską.

Debiutem telewizyjnym Joanny Kulmowej były Ballady podwórkowe. W 1960 roku z wspólnie z Janem Kulmą, Stefanem Sutkowskim i Stanisławem Noakiem założyła Scenę Kameralną Filharmonii Narodowej, później nazywaną Warszawską Operą Kameralną, z która współpracowała do 1974 roku. Wspólnie z Janem Kulmą weszła w skład Kolegium Arty-stycznego. Najciekawsze realizacje tekstów Kulmowej w reżyserii Jana Kulmy to Amfitryjon Polski, czyli Odprawa Bogów Greckich (1963), Parnassus Reformowany czyli Apollo prawodawca (1969), Karmaniola czyli od Sasa do Lasa (1972).

W 1961 roku Joanna Kulmowa wyjechała wraz z mężem do Strumian w Puszczy Goleniowskiej. W czasie stanu wojennego Kulmowie założyli wspólnie w 1982 roku dziecięcy zespół wokalno-teatralny i parafialny chór, który występował w kościołach kilkunastu miast w Polsce, w tym w 1985 w Warszawie w czasie Tygodnia Kultury Chrześcijańskiej, a także w Watykanie wobec Papieża Jana Pawła II.

Joanna Kulmowa brała czynny udział w ruchu podziemnym, zamieszczając swoje utwory literackie w prasie solidarnościowej. Wiersz pt. Chwała zamieszczony został na pomniku w porcie szczecińskim, inny wykuto na tablicy pamiątkowej w Lubinie poświęconej ofiarom zajść z 1982 roku. W trakcie 35-letniego pobytu w Strumianach Joanna Kulmowa współpracowała krótko, jako kierownik literacki, z Teatrem Lalek „Pleciuga” w Szczecinie.

W 1996 roku wyjechała do Warszawy, gdzie została obrana prezesem Warszawskiego Oddziału SPP(do 1998).

Wspólnie z Janem Kulmą zorganizowała dwukrotnie międzynarodowe spotkania literackie. VI Warszawskie Dni Literatury „Polska Rzeczpospolitą wielu narodów”, w trakcie których odbyło się prawykonanie „Kantaty o Rzeczpospolitej” skomponowanej przez szczecinianina, Marka Jasińskiego odbiły się szerokim echem w Polsce i zagranicą.

Joanna Kulmowa odbyła wiele podróży zagranicznych po Europie, które były inspiracją twórczą wielu jej utworów (np. cykl hiszpańskich wierszy za saragossą z tomu Zawiązki, Wyd. Poznańskie, 1979).

W 1992 roku odwiedziła Jerozolimę, w 1999 przebywała w Grecji i we Włoszech, w 2000 w Szwajcarii, w marcu 2001 na Cyprze. W 2006 roku odwiedziła wyspę Rodos, na której powstała Upalna bajka wydana przez Wydawnictwo Naukowe US w 2012 roku w Szczecinie.

Od 1952 roku Joanna Kulmowa należała do ZAIKS-u, w latach 1954-1982 była członkiem sekcji teatralnej SPATIF-ZASP, a w latach 1959-1983 członkiem ZLP. W 1989 wstąpiła do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Otrzymała nagrody: Prezesa Rady Ministrów (1977), Episkopatu Polski za cykl Psalmów responsoryjnych (1984), włoskiej Premio Europeo di Letteratura (1985), Komitetu Kultury Niezależnej (1988), wojewody szczecińskiego (1990), Ogólnopolską Nagrodą Artystyczną „Laur Izabelli Elżbiety z Poniatowskich Branickiej w 2003 roku (wspólnie z mężem Janem Kulmą).

Odznaczona była m.in. Medalem Korczakowskim (1978), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski Polonia Restituta (1998), Wielkim Złotym Exlibrisem Książnicy Pomorskiej (1998), Medalem Uniwersytetu Szczecińskiego(1998) i Orderem Uśmiechu(2000) i Medalem IBBY za całokształt twórczości (2001), Nagrodą Prezydenta RP „Sztuka Młodym” (2004), Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”(2008).

Uhonorowana doctoratem honoris causa Uniwersytetu Szczecińskiego(2010) i honorowym obywatelstwem Miasta Szczecin (2010).

Swoje utwory publikowała w wielu czasopismach m.in. w „Nowej Kulturze”, we „Współcze-sności’, „Szpilkach”, „Kaktusie”, „Ty i Ja”, „Poezji”, „Miesięczniku Literackim”, „Dialogu”, „Scenie”, „Tygodniku Powszechnym”, „Znaku”, ”Tygodniku Kulturalnym”, „Obrazie”, „Jed-ności”, „Nagłosie”, „Obrazie”, „Nowych Książkach”, „Gońcu Teatralnym”, „Przyjacielu”, ”Świerszczyku”, „Świecie Młodych”, „Płomyczku”, „Guliwerze”, „Morzu i Ziemi”, „Głosie Szczecińskim”, ”Pograniczach”, „Polityce”, Tygodniku Powszechnym”.

Debiutowała jako Joanna Cichocka Historyjką całą jak muszka w polewce pływała wydrukowaną w pierwszym numerze łódzkiego „Przyjaciela” (1945), a w 1946 roku wystawioną w Teatrze Dzieci Zagłębia w Będzinie. Wiersze dla dorosłych zamieszczała w 1952 roku w „Expressie Wieczornym”.

W początkach twórczości uprawiała skutecznie lirykę i satyrę na wzór skamandrytów. Dowcip bliski jest Julianowi Tuwimowi, któremu zadedykowała drukowany w 1954 roku w „Nowej Kulturze” Notatnik zakopiański (utwór ten uważa za swój właściwy debiut poetycki).

Skamandrycki rezonans, widoczny w sferze obrazowania, charakterystyczny był dla dwóch pierwszych tomików poetyckich Kulmowej: Fatum na zakręcie (Iskry, Warszawa 1957), w którym łączyła motywy eschatologiczne z poetyką codzienności i Stukam, pukam (Iskry, Warszawa 1959), który wyrastał z metafizyki powiązanej z satyrą uprawianą skutecznie na łamach „Szpilek” (zakaz druku w latach 1955-1956).

Z dowcipem i groteską Joanna Kulmowa łączyła oryginalność obrazowania i kunsztowność formy literackiej. Artystyczny rodowód satyry Kulmowej wywodzi się m.in. od Boya, Leśmiana, Gałczyńskiego (Cykuta, Czytelnik, Warszawa 1967, Jonasz czyli miara epoki, Iskry Warszawa 1967). Wskazywała na to pełna ironii, przekory i kpiny, forma satyry lirycznej (Na ten słodki czas, Akademicka agencja Wydawnicza, Szczecin 1981), właściwa także dla twórczości kabaretowej K. (Pierwszy Kabaret Dziecięcy ”Hulajnoga” 1955, „Pod Ponckim Piłatem” 1959 ) Kulmowa świadomie nawiązywała do tradycji „Zielonego Balonika” i „Zielonej gęsi”. Z filozofią nonsensu i absurdu łączyła katastrofizm buffo (realizacja telewizyjna, I nagroda w konkursie TV, 1965, Zielony Amadeo, Pra pra i wcale nie babcia 1981, reż. J. Kulma) Jak Boy, Witkacy, Gałczyński parodiowała konwencje teatralne, pewnej teatralizacji poddawała nawet własną autobiografię (Ciułanie siebie, Twój Styl, Warszawa 1995).

Działalność lit. Kulmowej była przykładem połączenia dramatopisarstwa z twórczością ściśle teatralną. Dla Kulmowej teatr stawał się, zgodnie z sugestią Giraudoux, „rzeczywistością w świecie nierzeczywistym”. Życie jako teatr i świat jako scena to stałe motywy literackie w jej twórczości. Większość utworów lirycznych Kulmowej przypominała etiudy dramatyczne, które można zaadaptować na scenę.

Wzorem Szekspira i Moliera Kulmowa odwracała w nich społeczną skalę wartości. Pod czapką trefnisia (Trefnisiem będąc, Czytelnik, Warszawa 1978), pozornie uwalniającą od odpowiedzialności, ukrywała głębokie prawdy życiowe.

Karnawalizacja stawała się także dla Kulmowej formą ucieczki od tragicznie nierozstrzygalnej rzeczywistości powojennej (Boże umieranie, Czytelnik, Warszawa 1962) Naznaczone piętnem doświadczeń wojennych utwory Kulmowej są jednocześnie pełne wiary w prawość człowieka i wartość życia, którego pochwałę Kulmowa głosiła w całej swojej twórczości. Połączona z umiłowaniem natury i jej kreacyjnej mocy, pochwała życia zyskiwała w twórczości Kulmowej wymiar filozoficzny.

Brała ona swój początek z etyki epikurejskiej. Kulmowa łączyła ją umiejętnie z franciszkańską optykę świata, powiązaną z „niebieskim aktorstwem”, u którego podstaw leżał rodowód mistyczny i błazeński. Aktorstwo jako wybrany rodzaj egzystencji , projektującej wieloosobowość, stawało się według Kulmowej warunkiem twórczego i moralnego życia. „Bez aktorstwa nie ma moralnego życia”- powtarza Kulmowa realizując w życiu i twórczości filozoficzne postulaty Jana Kulmy wyrażone w Poszukiwaniu prawdziwej etyki przy pomocy metody suplementarnej (J. Kulma, maszynopis, Warszawa 2000), wydanej w 2017 roku pt. Rzecz o etyce czyli jak można poznać prawdziwą etykę przy pomocy prawd zespolonych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2017).

Według Kulmowej, która wyznawała teatralną teorię dramatu, maska i gra okazywały się więc konieczne, aby ocalić w sobie pierwotną wrażliwość i nauczyć się żyć wśród paradoksów kultury. Kulmowa z uporem i konsekwencją demaskowała wtórność świata kultury wobec świata natury. Z rozmysłem sięgała do teatru plebejskiego, do wyobrażeń ludowych, do świata mitów, legend i baśni, które rekonstruuowała w postaci własnej „mitologii strumiańskiej” (Ja, czarownica, Morze i Ziemia 1978, nr 2; Ballady starostrumiańskie: sześć ballad na głos z fortepianem, Cpara, Warszawa 1969) Wyrastał z niej strumiański porządek świata opisywanego w wymiarze etycznym i estetycznym.

Wpleciony w regułę obrotów natury strumiański pejzaż stawał się dla Kulmowej źródłem krajobrazów wewnętrznych. Sensualizm splatała się w nich z metafizyką, która inspirowała do głębokich przemyśleń i refleksji.

Ten charakterystyczny rodzaj wrażliwości poetyckiej, bliskiej romantycznej uczuciowości, identyfikowanej z kategorią piękna, sprawiał, że twórczość Kulmowej miała zdecydowanie indywidualny charakter. Wyróżniała ją uniwersalność i ponadczasowość tematów, oryginalność poetyckich wizji, tak charakterystyczne dla Kulmowej fantazjotwórstwo, skłonność do groteski i specyficzny humor.

Dominującym motywem literackim stawał się wszechobecny w twórczości Kulmowej romantyczny motyw lotu i skrzydeł. Romantycznej prowieniencji było także przekonanie o wartości poezji i o roli poety we współczesnym świecie. Według Kulmowej poznanie poetyckie było przywracaniem światu harmonii, ładu istnienia, powrotem do natury, do dzieciństwa, które jest prawiekiem poezji.

Joanna Kulmowa wzorem Brunona Schulza powracała więc do dzieciństwa jako do genialnej epoki umityczniającej świat. W Topografii myślenia (Iskry, Warszawa 2001) napisała po raz pierwszy o swoim łódzkim dzieciństwie.

Dziecięcość według Kulmowej stanowiła najwyższą wartość w świecie natury (Rzeczy niepotrzebne, KAW, Warszawa 1984, Zagapienie, Glob, Szczecin 1988, Błękit, Książnica Po-morska, 1990). Z dziecięcą naiwną wiarą w świat najwyższych wartości Kulmowa konfrontowała nieustannie pragmatyzm dorosłości, według której egzystencja ludzka była ograniczeniem i rutyną.

Osią konstrukcyjną większości utworów Kulmowej, od Stacji Nigdy w Życiu (Nasza Księgarnia, Warszawa 1967) do Bajek skrzydlatych (Glob, Szczecin,1991) stawały się więc marzenie. Opisany językiem symboli świat marzeń, który według Kulmowej stanowił o sensie ludzkiej egzystencji, nadawał jej właściwy wymiar.

Poetyckie i światopoglądowe koncepcje K. realizowała w równym stopniu w twórczości dla dorosłych jak i w twórczości dla dzieci. W twórczości dla dzieci, która zaliczana jest do najoryginalniejszych zjawisk lit. w Europie (fragm. Wio, Leokadio! wydrukowany w Ein Kinderbuch durch die Welt, Wien-Munchen 1971 jako jedna z najlepszych książek dla dzieci polecanych przez UNESCO, obok książek Ericha Kastnera, Astrid Lindgren) Kulmowa łączyła literackość z cudownością bajki magicznej.

W prekursorski sposób sięgała do północnego wzorca Hansa Christiana Andersena, Tove Jansson, Astrid Lindgren, Janusza Korczaka, Kazimiery Iłłakowiczówny.

Twórczość Kulmowej była specyficzną intertekstualną grą, którą prowadzłai umiejętnie z czytelnikiem. Taki sposób pisania oddalał utwory Kulmowej od tradycyjnego pisarstwa dla dzieci, wskazując tym samym na ich podwójny adres czytelniczy.

Dziecko stawało się bohaterem większości utworów Kulmowej, także tych, w których dokonywała gorzkiego rozrachunku z wojenną przeszłością, skomplikowanego rachunku ocalonej zgodnie „z prawem Łazarza” (cykl Prawo Łazarza (1977-1979 w tomie Wiersze wybrane 1954-1979, Czytelnik, Warszawa 1988).

W figurach mitologicznych i starotestamentowych Kulmowa ironicznie poszukiwała sensu ludzkiej egzystencji, odsłaniała granice ludzkiego cierpienia. Szczególne miejsce w jej twórczości zajmuje powieść Trzy (Iskry, Warszawa 1971) w której łączyła umiejętnie realistyczne opisy wojenne z wyrażaniem skomplikowanych stanów psychicznych. Powieść ta określana jest przez krytykę lit. jako swoiste „studium strachu” (por. Szukam, „Dialog” 1988, nr 4).

Bohaterom Kulmowej towarzyszy permanentne poczucie tragizmu zrodzonego z doświadczeń wojenno-okupacyjnych. Pełny wyraz osiągnie ono w utworach scenicznych, w których K. na Różewiczowski sposób przybierze postawę surowej moralistki (Wielki mały król 1978).

Przeciwko przemocy Kulmowa występowała także w zbiorze pacyfistycznych bajek Serce jak złoty gołąb (Nasza Księgarnia), Historii o ptaku Cis (Osiem sztuk w poszukiwaniu teatru, MAW, Warszawa 1982) i we wspomnianej już metaforycznej baśni Wio, Leokadio! (Nasza Księgarnia 1965, Warszawa), która stanowi rodzaj komentarza do twórczości Kulmowej i łączy się w specyficzny sposób z autobiograficznym Ciułaniem siebie.

W awangardowy nurt nouveau roman obok powieści Wio, Leokadio! wpisuje się powieść Stacja Nigdy w Życiu (Nasza Księgarnia, Warszawa 1967) w której autotematyczne inklinacje łączą się z charakterystycznym dla Kulmowej fantazjotwórstwem.

Dorobek prozatorski Kulmowej obejmował w głównej mierze silnie zmetaforyzowaną prozę baśniową, w której Kulmowa ukazywała pełnię swego talentu.

Odsłaniając baśniową konwencjonalność Kulmowa czyniła ją przedmiotem zabawy literackiej, stąd dowcip, żart, pure nonsens, kalambur, pointowanie akcji liryczną frazą i aforyzmem. Wszystkie utwory Kulmowej utrzymane w konwencji parabolicznych powiastek filozoficznych Różne rzeczy Hilarego (Ruch, Warszawa 1973) silnie wzbogacone zostały pierwiastkami lirycznymi. Pozbawione dydaktyzmu apelowały do dziecięcego poczucia wyobraźni. Kulmowa dawała w nich wyraz swoim oryginalnym poglądom na wychowanie dziecka i rolę literatury dla dzieci („Guliwer” 1992, nr 2).

Z dziecięcą wiarą w świat najwyższych wartości Kulmowa łączyła laicki humanizm, który z czasem zastąpiła religijna i historiozoficzna refleksja. Kulmowa unaoczniłą ją po raz pierwszy w tomiku Kto? ( W drodze, Poznań 1988) adresowanym do odbiorcy dziecięcego, który krytyka lit. (Bożena Chrząstowska) uznała za arcydzieło poezji religijnej. Dorosłym odpowiednikiem tomiku stał się tom pt. Czemu? (Wydawnictwo Nowy Świat, Warszawa 2006)

Przełomem w świadomości twórczej Kulmowej stały się: poemat Suplement mój (W drodze, Poznań 1990) i cykle psalmów. Suplement, porównywany do Kwiatów polskich Juliana Tuwima, charakteryzujący się tą samą językową wirtuozerią i różnorodnością tonacji stylistycznych, stanowił credo poetyckie, filozoficzne i życiowe Kulmowej. Podobnie jak jej twórczość psalmiczna, oparta o wzorce Jana Kochanowskiego i Tadeusza Nowaka, zyskała wysoka ocenę krytyki literackiej. Po 1990 roku eschatologiczne rozważania zdominowały twórczość Kulmowej, która wypełniła swój poetycki świat fideistyczną retoryką, nadając mu w ten sposób jeszcze bardziej osobisty charakter (Wewnątrz snów, Książnica Pomorska, Szczecin 1993, Psalm toastu, Książnica Pomorska, Szczecin 1998).

Ukazywanie krzywdy drugiego człowieka, tragicznych losów współczesnego świata pozbawionego wartości i idei, poparte współczuciem, doświadczaniem sacrum, przeżywaniem katharsis, którego Kulmowa, nazywana słusznie „wierną strażniczką kondycji ludzkiej”, poszukiwała w kpinie, absurdalnym żarcie, a przede wszystkim w ucieczce w bajkę – stanowiły najważniejszą cechę jej twórczości, wyróżniającą ją na tle polskiej literatury współczesnej.

Po 1990 roku dominującym tonem w twórczości Kulmowej stała się pogodna akceptacja rzeczywistości, prowadząca do ontologicznego utożsamienia się z Bogiem i naturą. Apologia ewangelicznej prostoty, naturalności połączona z metafizyczną wrażliwością i nastrojowością , która przybrała charakter eskapistyczny, stała się odpowiedzią pisarki na postmodernistyczną wizję świata.

Wpłynął na nią niewątpliwie 35-letni pobyt w Strumianach w Puszczy Goleniowskiej, który zaowocował najważniejszymi realizacjami pisarskimi Kulmowej. Dzięki nim toponimiczno-dźwiękowy walor Strumian zyskał nawet własny rodowód literacki, który krytyka wywodziła od strumienia poezji autorki Mojej pełni (Złota kolekcja poezji polskiej, PIW 2000)

Strumiany uosabiały w twórczości Kulmowej leśną ideę piękna. Las, leśność to słowa klucze w twórczości Kulmowej, która świadomość jedności z leśnym pejzażem Strumian unaoczniała w radiowych Listach ze Strumian (emisja Polskie Radio Szczecin 1980, 1990-1992, Kulmowa mistrzyni formy epistolarnej w formie listów pisywała także felietony teatralne w „Gońcu Teatralnym” 1991).

Strumiańska filozofia przyrody, bliska przyrodniczym koncepcjom Schellinga, z którą Kulmowa łączyła własną wrażliwość ekologiczną, wyróżniała jej twórczość na tle polskiej literatury współczesnej.

Aktywny stosunek Kulmowej do strumiańskiego świata odnalazł swój wyraz w metaforyce konstruowanej po Leśmianowsku z charakterystyczną tendencją do uniezwyklania i udosłownienia (Dębołki, Ab Grafia, Warszawa 1998).

Z kreatywnością wzorowaną na Leśmianie Kulmowa łączyła Norwidowską sentencjonalność i skrótowość. Epigramatyczne formuły zakończone celną pointą wskazywały na związki z aforystyką Stanisława Jerzego Leca (Aporemy czyli rozmyślania przed lustrem, Czytelnik 1971).

Kulmowa odwoływała się do tradycji lit, w sposób niekonwencjonalny i twórczy, uprawiając przy tym perswazyjną strategię liryczną zorientowaną na czytelnika. Liryzmem, prostotą, muzycznością, rytmem poetyckim Kulmowa nawiązywała do pierwotności wiersza ludowego i dziecięcego – stąd predylekcja do szczegółu i wrażliwość na słowo, które Kulmowa uwalniała z rygorów mowy literackiej.

Twórcze użycie słów, które w poezji Kulmowej stanowiło swoistą harmonię dźwiękową czerpie swój rodowód z Verlaine’owskiej muzyczności. Wymieszana z obrazem (cykl Chagall z tomu Boże umieranie, Czytelnik, Warszawa 1962) muzyczność, głęboko inspirowana twórczością Mozarta i Beethovena, stanowiła ciąg aliteracji, paralelizmów, chiazmów dźwiękowych, które tworzyły właściwą tylko Kulmowej synestezyjną całość. Posługiwanie się muzyczną terminologią, obecną już w pierwszych tomikach poetyckich (cykl Moment musical z Fatum na zakręcie, Podwieczorek kompozytora w tomie Stukam, pukam) świadczyło o nieustannym poszukiwaniu doskonałego wzorca konstrukcyjnego dla własnej twórczości.

Z wrodzonej niechęci do schematów (cykl Narodzona z protestem z tomu Boże umieranie, 1962 r.) wynikała także różnorodność gatunkowa i tematyczna jej utworów literackich. Inwencja poetycka Kulmowej wyrażała się w odnowieniu tradycyjnych form gatunkowych np. w ukształtowaniu stylizowanej ludowo ballady. Kulmowa w oryginalny sposób sięgała do tradycji wiersza melicznego. W charakterystyczny dla siebie sposób posługiwała się anaforą wyliczeniową, paralelizmem składniowym, które nadawały jej utworom lirycznym eufoniczną dźwięczność.

Fascynacja odrębnością, przewrotność twórcza, która bierała swój początek z charakterystycznej dla K. „dwoistości natury” (cykl Nietoperz czyli dwoistość 1963-1965 z tomu Wiersze wybrane) kształtowała jej indywidualny styl. Wyrażał się on w niezależności od grup literackich, programów poetyckich i sugestii krytyków. Egzemplifikacją „przewrotności twórczej” Kulmowej może być poemat litograficzny Jak to Pan Jezusek cierniowy po świecie przepatrywał (Twój Styl, Warszawa 1998), dopełniony malarskim kunsztem J. Dudy-Gracza.

Na szczególną uwagę zasługuje także, wymagająca odpowiedniego klucza inscenizacyjnego, bogata twórczość sceniczna i przekładowa Kulmowej. Zdaniem Jerzego Waldorffa, libretta operowe Kulmowej miały najbardziej „operową” naturę, a słuchowiska radiowe najbardziej radiową.

Kulmowa była także autorką piosenek do sztuk teatralnych i filmów. Piosenki do słów Kulmowej śpiewali Anna German, Teresa Tutinas, Wojciech Siemion, Kazimierz Grześkowiak, Ewa Wiśniewska, Krystyna Sienkiewicz, Zdzisława Donat, Niebiesko-Czarni, Anna Januszewska, Grzegorz Młudzik, Alicja Węgorzewska, Wojciech Wysocki, Marcin Łukasz Mazur, Grzegorz Turnau, Jakub Szyliński i Jakub Pawlak.

Sztuka estradowo-kabaretowa Kulmowej nawiązywała do tradycji francuskiej, w założeniu której tkwiła elitarność.

Bogata tematycznie i gatunkowo twórczość Kulmowej tłumaczona na jęz. niemiecki, angielski, włoski, francuski, rosyjski, łotewski, węgierski stanowi artystycznie przemyślaną i konsekwentnie rozwijającą się całość. Wyróżnia ją bogactwo inwencji i ogromna poetycka kultura.

Joanna Kulmowa należała do najważniejszych i najwybitniejszych autorek współczesnych. Joanna Kulmowa (od 1996 roku zamieszkała w Warszawie), wciąż podpisywała swoje utwory jako Joanna Kulmowa ze Strumian, potwierdzając tym samym swój silny związek z ziemią pomorską.

Joanna Kulmowa zmarła 17 czerwca 2018 roku.

Opracowała dr hab. Urszula Chęcińska, prof. US